Betlejem blisko Bochni. Część podbocheńskich Proszówek nazywają Betlejem. Nazwa ta figuruje również na niektórych mapach, np. na mapie powiatu bocheńskiego, wydanej w 1961 r. przez Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego Ludowego Wojska Polskiego w skali 1: 25000. Betlejem podbocheńskie leży tuż za mostem na Rabie, który minąwszy skręcić należy w lewo (droga Bochnia – Niepołomice) i następnie za dworem w Proszówkach – jeszcze raz w lewo.

Zwiastowanie w kościele szkolnym pw. św. Stanisława Kostki. Jest to wyjątkowo piękne przedstawienie tej sceny. Tworzą je sąsiadujące z sobą dwa okna, integralnie powiązane z sobą kompozycyjnie. Z lewej strony widoczna jest postać Archanioła Gabriela spływającego z obłoków, i z lilią w ręku zwiastującego Dobrą Nowinę Marii. Wokół niego widzimy błyszczące gwiazdy, a wśród nich tę najważniejszą – betlejemską. W prawym oknie wyobrażenie Marii z ufnie złożonymi dłońmi; u jej stóp otwarta Księga i dzban z lilią. Całość utrzymana jest w oszczędnej kolorystyce – łagodnych błękitów, beżów, brązów, żółci, różów. Tło z przewagą błękitów podkreśla plastyczność, lekkość i wdzięk postaci oraz potęguje niezwykłe wrażenie tej sceny. Witraż zaprojektował jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tej sztuki w Polsce pierwszej połowy XX w., Henryk Nostitz-Jackowski, zaś wykonała w 1936 r. poznańska “Polichromia”. Ten znakomity przykład dokonań polskiego witrażownictwa doby międzywojennej zawdzięcza Bochnia przyjaźni z Jackowskim dwóch malarzy bocheńskich – Marcina Samlickiego i Bogusława Serwina.

W bazylice św. Mikołaja. Wątki związane z Bożym Narodzeniem odnajdujemy w ołtarzu Matki Boskiej Szkaplerznej. Znajduje się on w nawie głównej bazyliki – po lewej stronie, przy łuku tęczowym. Datowany jest na początek XVIII w. i został tu przeniesiony z dawnego kościoła bernardynów. Umieszczony w nim owalny obraz Matki Boskiej Szkaplerznej otacza siedem malowanych medalionów ze scenami z życia Najświętszej Marii Panny, między innymi piękna scena Narodzenia w grocie betlejemskiej. Inny medalion przedstawia pokłon Trzech Króli. W antepedium umieszczona jest miniatura ukazująca scenę ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu.

Adoracja Dzieciątka. W bazylice św. Mikołaja znajdują się dwa, dziewiętnastowieczne malowidła na antepediach dwóch bocznych ołtarzy. Pokłon Pasterzy namalowany jest na antepedium ołtarza św. Judy Tadeusza, usytuowanego przy drugim filarze w rzędzie północnym od strony nawy głównej. W środku sceny Maria z Dzieciątkiem owiniętym w pieluszki, obok św. Józef. Przed nimi postaci pięciu pasterzy, którzy przybyli “uściskać stopy Jezusa Małego”. Z tyłu – jak w popularnej kolędzie – wół i osioł ogrzewający swym ciałem nowonarodzone Dziecię.

Naprzeciw – w ołtarzu św. Wojciecha, stojącym przy drugim filarze w rzędzie południowym, od strony nawy głównej – pochodzącym z 1774 r. – znajduje się klasycystyczno-ludowe antepedium ze sceną Adoracji Dzieciątka, ujętą po bokach kwiatonami. W środku sceny Maria z Dzieciątkiem patrzy w nieokreśloną przestrzeń z zadumą i zatroskaniem. Oboje spoczywają w drewnianym żłobie wyścielonym sianem. Poniżej miedziana konew i drewniany cebrzyk, w którym przed chwilą zostało wykąpane dziecię. Pasterze przynieśli mu dary – dwa barany, dwie kaczki oraz kosz pełen owoców. Jeden z nich przygrywa na dudach. Z tyłu oczywiście wół i osioł ogrzewający zziębnięte dziecię.

Boże Narodzenie w kopalni soli. Dzieciątko Jezus adorowane przez górnika – to okazały obraz namalowany przez górnika artystę, Antoniego Katrę, który znajduje się nad platformą chóru w podziemnej kaplicy św. Kingi w kopalni soli. Oto górnik (prawdopodobnie jest to autoportret Katry) po skończonej pracy odłożył narzędzia i uklęknąwszy podnosi do góry bryłę soli, prosząc małego Jezusa o przyjęcie daru i błogosławieństwo: “Podnieś rękę Boże Dziecię! “

Boże Narodzenie w kościele św. Pawła Apostoła. Najokazalsze przedstawienie sceny Bożego Narodzenia w Bochni znajduje się w kościele św. Pawła Apostoła. Jest to ogromny, dzielony na pięć pól witraż nad platformą chóru organowego. Jego powierzchnia wynosi aż 50 metrów kw.! Projektował go Józef Furdyna w 1995 r.

Boże Narodzenie drukowane. Drukarnia Wawrzyńca Pisza (1800 – 1875), działająca w Bochni od lat 30. XIX w. drukowała poszukiwane zbiory kantyczek (łac. canticum oznacza pieśń, śpiew). Kantyczki to popularne pieśni nabożne w układzie zwrotkowym, zwłaszcza kolędy i pastorałki. kancjonaliki, zbiory kolęd, od początku XVIII w. publikowane były przez drukarnie zakonne (np. paulini w Częstochowie, misjonarze w Wilnie), w XIX w. jako tanie druki sprzedawane były na odpustach i jarmarkach. Tak było również w przypadku kantyczek wydawanych w Bochni przez Pisza. Dzięki przystępności ceny dotrzeć mogły do nabywcy nawet niezamożnego. Cenny zbiór kantyczek bocheńskich posiada Biblioteka Jagiellońska.

Pisz wydawał druki jeszcze tańsze – pieśni w formie dwukartkowych na ogół składek, których unikatowy zbiór znajduje się w muzeum bocheńskim. Do tego typu druków należy Pieśń o Narodzeniu Pańskim, zawierająca cztery kolędy: Z nieba wysokiego Bóg zstąpił na ziemię, Jakżeś u Boga wielkiej wartości Człowiecze, Tryumfy króla niebieskiego, Pan z nieba i łona przychodzi.

Boże Narodzenie na kartkach “Stelli”. Bogactwo motywów związanych z Bożym Narodzeniem odnaleźć można w twórczości bocheńskiego malarza, literata i wydawcy Ludwika Stasiaka oraz na kartach kierowanego przez niego Wydawnictwa Dzieł Sztuki “Stella”, założonego w Bochni w 1908 r.

Mały Jezus i symbole męki. W zbiorach Muzeum w Bochni znajduje się siedemnastowieczne malowidło na desce, nieznanego autora, przedstawiające Dzieciątko Jezus, nie w żłóbku, lecz układające się na krzyżu. Z obrazem tym koresponduje w jakimś sensie malowidło w górnej kondygnacji ołtarza w kaplicy Matki Bożej Bocheńskiej w bazylice św. Mikołaja – Dzieciątko Jezus z Krzyżem, z 1. poł. XVIII w.

Pasterka pod ziemią. Tradycja odprawiania pasterki w kopalni bocheńskiej sięga 2. poł. XIX w., kiedy kaplicę św. Kingi gruntownie powiększono, zaś wnętrzu nadano odpowiedni wystrój (m. in. fundując ołtarz główny z obrazem ilustrującym znaną legendę o odkryciu soli w Bochni). Wiadomo jednak, iż z oczywistych względów, w latach 1950 – 1956 oraz 1961 – 1980 w socjalistycznym zakładzie pracy msza święta odprawiana być nie mogła. Do tradycyjnej Pasterki powrócono dopiero 24 grudnia 1980 r.

Bocheńskie szopki. Wyjątkowa, bo całoroczna, jest szopka betlejemska w kaplicy św. Kingi – w podziemiach kopalni soli. Umieszczona została w kawernie wykutej w soli w 1921 r. Do szopki zdążają pasterze, przychodzą Trzej Królowie. Z nieba sfruwają uskrzydlone putta oraz anioł z białą wstęgą obwieszczającą Boże Narodzenie. W stajence, jak i na śniegu, który imituje pokruszona sól, było kiedyś sporo drewnianych figurek.

Dużą atrakcją w okresie Świąt Bożego Narodzenia, zwłaszcza dla najmłodszych, jest ruchoma szopka w kościele św. Pawła Apostoła – wspólne dzieło elektryka Eugeniusza Kawalca (mechanika szopki) i rzeźbiarza ludowego Stanisława Opalińskiego z licznymi postaciami i motywami nawiązującymi do lokalnej historii i tradycji.

Jan Flasza